Σε σύνδεση τώρα

Έχουμε 22 επισκέπτες συνδεδεμένους
Φιλοσοφία - Philosophia Perennis
Συντάχθηκε απο τον/την Κωστής Κολώτας   

 

Κωστής Κολώτας

«Γνθι σατόν»

 

 

Από τη γνώση του κόσμου στη γνώση τον εαυτού. Από την κοινωνία της ομάδας, στην ανάδειξη τον ατόμου, της ατομικής αξίας και μοναδικότητας. Η αυτογνωσία και η οδυνηρή πορεία του Οιδίποδα, για να μάθει ποιος είναι.

 

 

Στα ερείπια μιας ελληνικής πόλης, στα βάθη της Ασίας, βρέθηκε και μια επιγραφή. Μιλούσε για κάποιον Κλέαρχο, που ταξίδεψε σε χρόνους δύσκολους, ένα ταξίδι τριών μηνών, για να επισκεφτεί τους Δελφούς. Πολλοί Έλληνες αλλά και μη Έλληνες, κάνανε αυτό το ταξίδι, για να συμβουλευτούνε το Μαντείο. Όμως ο σκοπός του ταξιδιού του Κλέαρχου ήταν άλλος. Ήθελε να δει με τα ίδια του τα μάτια, να διαβάσει και εν συνεχεία να αντιγράψει το περίφημο ρητό «γνθι σατόν», που ήτανε γραμμένο στην πρόσοψη του Μαντείου.

 

Θα επιχειρήσω μια περιγραφή του πώς είδανε σε διάφορες εποχές το ρητό αυτό οι Έλληνες, αφού πρώτα διευκρινίσω πως δεν έχω σκοπό να το αναλύσω φιλοσοφικά, γιατί δεν είναι η ειδικότητα μου, ούτε και βαθιά φιλολογικά, που είναι και το πεδίο των γνώσεων μου και ειδικότητα μου, την έννοια της αυτογνωσίας. Απλώς θα κάνω μια περιδιάβαση, για να χρησιμοποιήσω μια χιλιοειπωμένη λέξη του Σεφέρη, στο θέμα της γνωριμίας με τον εαυτό μας, αυτό που σε νεότερα χρόνια και στη γλώσσα της ψυχολογίας ονομάστηκε σχηματισμός της προσωπικής ταυτότητας, identity formation. Και να συνδέσω αυτή την καθοριστική για το άτομο και την κοινωνία πορεία ή διαδικασία, με την αρχαιότητα και συγκεκριμένα την Ελληνική αρχαιότητα.

 

Αρχικά το ρητό δεν ήταν αυτό που ακριβώς εννοούσαν οι κάπως μεταγενέστεροι, και οι νεότεροι μελετητές. Δεν ήταν δηλαδή μια προτροπή για αυτογνωσία, για γνωριμία με τον εαυτό μας. Αρχικά ήταν περισσότερο μια προτροπή στον άνθρωπο να κατανοήσει και να αποδεχτεί το πεπερασμένο της ύπαρξης και της δυνάμεως του. Βρισκόμαστε μπροστά στην προτροπή της αποφυγής της ύβρεως, όπως λεγόταν η μεγάλη ανθρώπινη αμαρτία: να θέλει ο άνθρωπος να ξεπεράσει τη θνητή υπόσταση του, να συγκριθεί ή να συγκρουστεί με τη θεότητα. Η ύβρις που έρχεται και επανέρχεται στον Ηρόδοτο και στην αρχαία τραγωδία, η υπερβολική πίστη στον εαυτό μας. (Η ύβρις του Ξέρξη όταν περνούσε τον Ελλήσποντο).

 

θα μείνω λίγο σ' αυτή την υπερβολική πίστη στον εαυτό μας, την υπερεκτίμηση των δυνάμεων και δυνατοτήτων του ανθρώπου. Οι αρχαίοι Έλληνες θεοί φθονούσαν (αυτή είναι η λέξη φθόνος και το ρήμα φθονώ) τους υβριστές. Ήταν λοιπόν ζηλότυποι, μνησίκακοι, ιδιαίτερα εναντίον εκείνων των θνητών που ήθελαν να τους ανταγωνιστούν ή ήταν υπερβολικά ευτυχισμένοι και έφταναν την ευδαιμονία ή την μακαριότητα των θεών. Η Ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από παραδείγματα στα οποία οι ζηλόφθονοι θεοί τιμώρησαν σκληρά θνητούς για την υπερβολική ευδαιμονία τους ή τη δύναμη τους ή την τόλμη τους να συγκριθούν με τους θεούς και γινόντουσαν υβριστές.

 

Και στο αρχαίο θέατρο υπάρχει σε όλες σχεδόν τις τραγωδίες η έννοια αυτή της ύβρεως. Η ύβρις του Αγαμέμνονα, από την Ορέστεια του Αισχύλου: όταν γύρισε από την Τροία ο Αγαμέμνονας κι η Κλυταιμήστρα του ετοίμαζε το θάνατο, τον υποδέχεται με τιμές πιο ψηλές από άνθρωπο. Και το αποκορύφωμα: του απλώνει κόκκινο χαλί για να περάσει. Αυτό είναι ύβρις. Ο Αγαμέμνονας φοβάται και της λέει, «μη μου στρώνεις πορφύρες και φέρνεις στο δρόμο μου το φθόνο των θεών. Να τιμάμε πρέπει μονάχα τους θεούς με τέτοια. Φοβάμαι, όντας θνητός να περπατήσω πάνω σε τέτοια πλουμιστά στολίδια. Σαν άντρα κι όχι σαν θεό να με τιμάς...». (Πώς οι σημερινοί πολιτικοί, μέσα στα αεροδρόμια και στα βουνά στρώνουν χαλιά... Οι θεοί φαίνεται έπαψαν να φθονούν και δυστυχώς έπαψαν να τιμωρούν υβριστές πολιτικούς…)

 

Τελικά όμως ο Αγαμέμνονας υποχωρεί, δέχεται τιμές που είναι πάνω από ότι είναι δοσμένο σε άνθρωπο, γίνεται υβριστής, το κόκκινο χαλί είναι το μονοπάτι που τον οδηγεί στο θάνατο και σε λίγο θα πέσει σφαγμένος...

Αυτή λοιπόν ήτανε η πρώτη ερμηνεία του ρητού «γνθι σατόν»…

 

Τον πέμπτο αιώνα, το ρητό παίρνει νέες και βαθύτερες ερμηνείες. Είχε εν τω μεταξύ συντελεστεί η εξατομίκευση του ανθρώπου. Περάσαμε από μια ομαδική ζωή και μια ομαδική δημιουργία, στην εξατομίκευση. Σε παλαιότερες εποχές, στην τέχνη, στην ποίηση το άτομο χάνεται στην ομάδα. Είναι μέλος μιας ομάδας. Στη χορική ποίηση οι χορευτές-τραγουδιστές αποτελούνε μια ομάδα. Σιγά-σιγά ξεχωρίζει ο ένας, ο πρώτος υποκριτής, που στέκει έξω από το χορό και ως άτομο πια διαλέγεται με την ομάδα. Ακόμα και στις πρώτες τραγωδίες του Αισχύλου κυρίαρχο πρόσωπο είναι ο χορός και κυρίαρχο μέρος των πρώτων τραγωδιών είναι τα χορικά.

 

Το ίδιο συμβαίνει στην πολιτική και την κοινωνία. Ο άνθρωπος στην εποχή της βασιλείας δεν ήταν ο εαυτός του. Χανόταν μέσα στη μάζα. Ήταν ο βασιλιάς ή ο τύραννος ή η μικρή τάξη των αριστοκρατών, οι ολίγοι από τη μια και οι άλλοι, οι πολλοί, ως ομάδα, μάζα, από την άλλη. Στη δημοκρατία ξεχωρίζει το άτομο, ο πολίτης, ως οντότητα ως προς το σύνολο, όχι ως προς τον ένα, τον βασιλιά ή τον τύραννο. Η έννοια του πολίτη, όπως διαμορφώθηκε στην αρχαιότητα είναι τόσο πολυσήμαντη και έχει τόση ιδιαιτερότητα που θα χρειαζόταν ώρες να την περιγράψουμε.

Να μου επιτρέψετε τώρα να ασχοληθώ λίγο για ένα άτομο, ένα ανθρώπινο χαρακτήρα, που έγινε αιώνιο και παγκόσμιο σύμβολο εννοιών ή ιδεών, τον Οιδίποδα. Δε θα επιχειρήσω βέβαια εδώ μια πλήρη ανάλυση του Οιδίποδα. Ούτε και να δώσω απαντήσεις στα πάμπολλα ερωτήματα γύρω από αυτόν. Ερωτήματα που για αιώνες συζητιούνται και δε βρέθηκαν απαντήσεις. Θα δω λίγο τον Οιδίποδα από την άποψη της αυτογνωσίας. Της γνώσης του εαυτού. Στην αρχή ο Οιδίποδας είναι ο τύπος που παραβαίνει την πρώτη, την αρχική ερμηνεία του ρητού. Δηλαδή να γνωρίζει και να δέχεται ο άνθρωπος το πεπερασμένο της δυνάμεως του και να μη φτάσει στην υπεροψία, στην καταστροφική ύβρη.

 

Ο Οιδίπους νιώθει, πιστεύει ότι είναι ικανότατος άνθρωπος και έχει πλήρη γνώση των ικανοτήτων και της δυνάμεως του. Ιδιαίτερα περηφανεύεται για τις ικανότητες που έχει ως ηγέτης της πόλεως. Ακόμα είναι ο μόνος άνθρωπος που βρήκε τη λύση σε βαθιά μυστήρια, όπως το αίνιγμα της Σφίγγας η οποία βασάνιζε για χρόνια τους ανθρώπους και είχε ερημώσει τη χώρα. Όμως έφτασε στην υπερβολική πίστη στον εαυτό του. Δεν τήρησε το «γνθι σατόν» και έφτασε στην ύβρη. Φέρεται υβριστικά και άδικα εναντίον ενός σεβάσμιου ιερέα, του Τειρεσία («Τυφλός τα τ’ ώτα...»). Ακόμα φθάνει στο σημείο να αμφισβητήσει, ένας θνητός αυτός, το αγιότερο θρησκευτικό κέντρο των αρχαίων Ελλήνων, το Μαντείο των Δελφών και ένα θεό, τον Απόλλωνα. Και μάλιστα εκείνο το μαντείο κι εκείνο το θεό που προέτρεπε και προτρέπει αιώνια τους ανθρώπους για το «γνθι σατόν». Και έτσι σύντομα θα μάθει το μέγιστον μάθημα: πως οι θνητοί δεν πρέπει να ξεχνούν πως είναι θνητοί και κανένας δεν μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του μεγάλο, παντοδύναμο και ευτυχισμένο, πριν δει το τέλος του.

 

Αυτή είναι μια γνωστή ανάλυση του χαρακτήρα του Οιδίποδα. Εκείνο όμως που σπάνια γίνεται, είναι να δούμε την υπόλοιπη πορεία του Οιδίποδα σαν μια οδυνηρή πορεία για αυτογνωσία, από την άγνοια του ποιος είναι, στη γνώση. Και με μεγάλη τέχνη, μερικοί μιλούν για αξεπέραστη και ανεπανάληπτη τέχνη, ο Σοφοκλής περιγράφει αυτή την πορεία. Ο Οιδίποδας από τη σιγουριά για τον εαυτό του, την πόλη του, τους γονείς του, φτάνει ξαφνικά στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση. Δεν είναι γιος του Κόροιβου και της Μερόπης. Τον πραγματικό του πατέρα θα τον σκοτώσει ο ίδιος και θα παντρευτεί τη μάνα του. Δεν είναι αυτός που είναι ή αυτός που νομίζει πως είναι. Ποιος είναι, λοιπόν;

 

Σιγά-σιγά, επίμονα, βασανιστικά, οδυνηρά ανακαλύπτει τον εαυτό του. Φτάνει από την άγνοια στη γνώση. Η Ιοκάστη, μητέρα και σύζυγος του, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Όμως ο Οιδίποδας είναι αποφασισμένος να μάθει την αλήθεια έναντι οποιουδήποτε τιμήματος. Και τελικά το τίμημα είναι σκληρό. Το φως της αλήθειας τον τυφλώνει. Ο Οιδίποδας έδειξε και εδώ τη δύναμη του, την εσωτερική δύναμη, να αναζητήσει τη αλήθεια για τον εαυτό του, τη γνώση του ποιος είναι, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Και συγχρόνως «έχει τη δύναμη να αντέξει τις συνέπειες αυτής της γνώσης». Όπως λέγει ο ίδιος, «τα εμά κακά, ουδείς οίος τε φέρειν βροτών πλην εμού...». («Τα πάθη μου κανείς θνητός δε θα μπορέσει να βαστάξει, εκτός από μένα.»)

 

Κι έτσι γίνεται ο Οιδίποδας ένα σύμβολο του πού οδηγεί η άγνοια του εαυτού μας με την αρχική σημασία του «γνθι σατόν» και συγχρόνως το αιώνιο σύμβολο της ανθρώπινης ευφυΐας, που δίνει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα, ακόμα και στα μυστηριώδη αινίγματα μιας Σφίγγας. Και τελικά δίνει και την απάντηση στο ερώτημα του ποιος είναι, του «γνθι σατόν» με τη μεταγενέστερη, τη Σωκρατική ερμηνεία, που θα δούμε εν συνεχεία.

 

Με το Σωκράτη το «γνθι σατόν» αποκτά μια καινούργια σημασία. Μέσα στη γενική αλλαγή του αντικειμένου της φιλοσοφίας και της γνώσης γενικά, έχουμε αλλαγή και στη σημασία του εαυτού.

 

Είναι γνωστό πως στην προσωκρατική φιλοσοφία το ανθρώπινο πνεύμα είναι στραμμένο, όλο θαυμασμό και απορία, που αποτυπώνεται ανεπανάληπτα στην τέχνη στο αρχαϊκό χαμόγελο των κούρων, προς τα έξω, προς τον κόσμο, το σύμπαν. Ερωτήματα όπως τι είναι ο κόσμος, από τι αποτελείται το σύμπαν, από πού προήλθε ή πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, ποια είναι τα βασικά στοιχεία αυτού του κόσμου, απασχολούν τη φιλοσοφική σκέψη. Με το τέλος του έκτου αιώνα και κυρίως τον πέμπτο αιώνα, η έρευνα του φιλοσόφου στρέφεται στον άνθρωπο. Στο εσωτερικό του ανθρώπου. Με τους σοφιστές των οποίων η συμβολή είναι τεράστια, αλλά συχνά υποτιμάται ή και περιφρονείται λόγω της πολεμικής που τους ασκούσε ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας, το πνεύμα, η σκέψη στρέφεται στον εαυτό της. Και ίσως εδώ συνίσταται και η πνευματική επανάσταση που συντελείται τον πέμπτο αιώνα.

 

θα σταθούμε λίγο περισσότερο στο Σωκράτη. Είναι γνωστό πως ο Σωκράτης συνεχώς προέτρεπε τους συμπολίτες του να φροντίζουν για την ψυχή τους; «της ψυχής επιμελείσθαι». Όπως λέγει στην απολογία του: «Τίποτε άλλο δεν κάνω παρά να σας προτρέπω να μη φροντίζετε για το σώμα σας και τα χρήματα περισσότερο από την ψυχή σας και πώς να την κάνετε όσο μπορείτε καλύτερη...».

 

Βέβαια πολλά έχουν γραφτεί για την έννοια της λέξης ψυχή στην Πλατωνική φιλοσοφία. Είναι βέβαιο όμως πως δεν έχει την έννοια που έχουμε ύστερα στο Χριστιανισμό. Βέβαια και πριν από την εποχή του Σωκράτη και στην εποχή του Σωκράτη συνδεόταν η ψυχή και με θρησκευτικές δοξασίες. Όμως η προτροπή του Σωκράτη αναφερόταν στη νόηση των συμπολιτών του.

 

Ένα από τα βασικά στοιχεία στη φιλοσοφία του Σωκράτη για τον άνθρωπο, είναι η περιγραφή της σχέσεως ψυχής και σώματος: είναι όπως η σχέση του τεχνίτη με τα εργαλεία της δουλειάς του. Ο τεχνίτης, ο άνθρωπος είναι η ψυχή. Το σώμα είναι ένα σύνολο εργαλείων ή οργάνων που χειρίζεται και χρησιμοποιεί η ψυχή, για να ζήσει ο άνθρωπος και να δημιουργήσει. Επομένως η ψυχή είναι ο πραγματικός εαυτός μας. Κι όπως ένας τεχνίτης μπορεί να δημιουργήσει σωστά μόνο αν χρησιμοποιεί και ελέγχει πλήρως και κατευθύνει όπως εκείνος θέλει τα εργαλεία του, έτσι και το άτομο μπορεί να ζήσει μια σωστή και δημιουργική ζωή μόνο αν η ψυχή του, ο εαυτός του, κυριαρχεί και καθοδηγεί (τα Σωκρατικά ρήματα είναι άρχει ή ηγεμονεύει) το κορμί του. Ελέγχει πλήρως τις αισθήσεις του και τα συναισθήματα του.

 

Τώρα για να μπορέσει η ψυχή ή το άτομο να φτάσει σ' αυτό το σημείο του πλήρους ελέγχου, χρειάζεται γνώση, αυτό που ο Σωκράτης κι οι σύγχρονοι του ονομάζουν σοφία ή φρόνηση. Έτσι η γνώση και πιο συγκεκριμένα η γνώση του εαυτού, επομένως η αυτογνωσία, είναι το απαραίτητο στοιχείο για τη σωστή ζωή και δημιουργία. Είναι το sinequanon που λέγανε οι Λατίνοι, το «εκ των ων ουκ άνευ».

 

Σε ένα διάλογο του Πλάτωνα από τους πιο λίγο ή καθόλου γνωστούς, που θεωρείται νόθος, γίνεται μια ανάλυση από το Σωκράτη για το πώς εννοούσε το «γνθι σατόν». Είναι ο διάλογος του Αλκιβιάδη που είναι αφιερωμένος ακριβώς στο θέμα μας, στη γνώση του εαυτού, στο «γνθι σατόν».

 

Ο νεαρός Αλκιβιάδης, γύρω στα 20 του χρόνια, έχει τη φιλοδοξία να γίνει ηγέτης, πολιτικός και στρατιωτικός. Ο Σωκράτης τον καθοδηγεί, με τη συνηθισμένη του μέθοδο, να ξεκαθαρίσει μέσα του τις έννοιες σωστό/λάθος, συμφέρον/βλαβερό. Και σιγά-σιγά, με τη γνωστή του μέθοδο, τη μαιευτική, του αποδεικνύει πως αγνοεί την αληθινή σημασία των εννοιών αυτών. Έννοιες που κάθε μέρα τις λέγει κι όμως τις αγνοεί. Και το χειρότερο νομίζει πως τις γνωρίζει. Και του υποδεικνύει εκείνο που έρχεται ξανά και ξανά στις κουβέντες του Σωκράτη: Σημασία δεν έχει τόσο η άγνοια, όσο η άγνοια της άγνοιας μας. Γιατί αυτή η άγνοια της άγνοιας μας είναι πολλές φορές καταστροφική για μας αλλά και για τους άλλους.

 

Για παράδειγμα ο Αλκιβιάδης δεν ξέρει βέβαια να πετάει σαν πουλί, όπως δεν ξέρει επίσης και πώς διοικούνται οι άνθρωποι. Όμως γνωρίζει ότι δε γνωρίζει να πετά κι έτσι δε θα αποπειραθεί ποτέ να πετάξει, γιατί θα σκοτωθεί. Όμως αγνοεί την άγνοια του στα θέματα διοίκησης και καθοδήγησης των ανθρώπων, δε γνωρίζει πώς πρέπει να διοικούνται οι άνθρωποι, αποπειράται να το κάνει και τους βλάπτει. Στην πολιτική τους βλάπτει ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά. Ενώ στον πόλεμο θα τους βλάψει ανεπανόρθωτα, βιολογικά, οδηγώντας τους στη δουλεία ή το θάνατο. Και επιμένει ο Σωκράτης λέγοντας μια προσφιλή του παρομοίωση. Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο ότι δεν ξέρει κανείς πώς κυβερνιέται ένα καράβι, εφόσον κάθεται στη θέση του επιβάτη και αφήνει τον καπετάνιο ή τον ικανό τιμονιέρη να το κατευθύνει. Αλλά μπορεί να φέρει την καταστροφή και του εαυτού του και των άλλων επιβατών αν νομίσει ότι μπορεί να το κυβερνήσει και να κάτσει στο τιμόνι.

 

Αυτή η γνώση της άγνοιας είναι που ξεχωρίζει το Σωκράτη από τους άλλους φιλοσόφους και σοφιστές της εποχής του. Λέει στην απολογία του ο Σωκράτης: « ...Όσο για τη δική μου σοφία, πόση είναι και τι λογής είναι, θα σας φέρω μάρτυρα τον ίδιο το θεό των Δελφών, τον Απόλλωνα. Ξέρετε νομίζω τον Χαιρεφώντα. Ήτανε από νέος μαθητής μου. Και τον ξέρετε τι άνθρωπος είναι και πόσο παθιάζεται με ό,τι καταπιαστεί. Αυτός λοιπόν κάποτε πήγε στους Δελφούς και τόλμησε να ρωτήσει και αυτό από το μαντείο: ρώτησε το θεό αν υπάρχει κανένας σοφότερος από μένα, το Σωκράτη. Και απάντησε η Πυθία πως δεν υπάρχει κανένας σοφότερος. Γιατί όλοι οι άλλοι νομίζουν πως ξέρουν πολλά, ενώ δεν ξέρουν τίποτα, ενώ ο Σωκράτης όσα δεν ξέρει ούτε νομίζει πως τα ξέρει. Έχει γνώση της άγνοιας του... «Α μη οίδεν ουδέ οίεται ειδέναι... Εν οίδα ότι ουδέν οίδα».

 

Εν συνεχεία λοιπόν για να επανέλθω στο διάλογο Σωκράτη - Αλκιβιάδη, ο Σωκράτης κάνει τον Αλκιβιάδη να συμφωνήσει πως για την επιτυχία ενός ατόμου, ειδικά θα έλεγα για την επιτυχία κάθε επαγγελματία, καθενός που αποφασίζει να ασκήσει ένα επάγγελμα ή να αφοσιωθεί σε ένα λειτούργημα, πρέπει να φροντίσει, να βασανιστεί για τον εαυτό του - «επιμελείσθαι εαυτού»- λέγει ο Σωκράτης στα αρχαία. Και το ρήμα επιμελούμαι σημαίνει οποιαδήποτε προσπάθεια για να ασκήσουμε, να εκπαιδεύσουμε και έτσι να καλυτερέψουμε τον εαυτό μας. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συνεχής βελτίωση του εαυτού μας ως συνόλου.

 

Κι αφού Σωκράτης και μαθητής καταλήξουν στην ανάγκη επιμελείας του εαυτού, ο δάσκαλος προχωρεί να αποδείξει πως δεν μπορείς να επιμεληθείς, να ασκήσεις και να καλυτερέψεις κάτι αν δεν το γνωρίζεις. Για τον Σωκράτη το να γνωρίζεις πώς να κάνεις κάτι, ανάγεται στο να γνωρίζεις τι. Και έτσι απλά και συγκεκριμένα, όπως συνήθιζε ο Σωκράτης να κάνει, λέει για να επιδιορθώσεις ή να φτιάξεις ένα παπούτσι, πρέπει να ξέρεις τα πάντα για το παπούτσι. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της δική σας τέχνης, είναι βέβαια αδύνατο να τη βελτιώσετε, να δημιουργήσετε και να προοδεύσετε σ’ αυτήν αν δεν τη γνωρίζετε καλά. θα μου πείτε είναι πρώτα το ταλέντο και μετά η γνώση. Κανείς δεν το αρνείται. Αλλά το ταλέντο δίχως τη γνώση και την άσκηση, σπάνια αξιοποιείται, ακόμα και στις τέχνες. Ξέρετε πόσοι ταλαντούχοι Παβαρότι και Βαγκ Γκόγκ και Ντάστιν Χόφμαν υπάρχουν στον κόσμο; Κι όμως ξεχώρισαν οι λίγοι...

 

Αν λοιπόν καταλήξουμε πως πρέπει να επιμελούμεθα του εαυτού μας, να τον φροντίζουμε να τον βελτιώνουμε -και κανένας δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό- πρέπει πρώτα να τον γνωρίσουμε. Πριν βρούμε τους τρόπους, δηλαδή το πώς θα τον βελτιώσουμε, πρέπει πρώτα-πρώτα να μάθουμε τι είναι αυτό που ονομάζουμε ο εαυτός μας. Επομένως η αυτογνωσία, το «γνθι σατόν» πρέπει να είναι η πρωταρχική έγνοια του κάθε ατόμου. Και εν συνεχεία η επιμέλεια του εαυτού.

Ο Σωκράτης προχωρεί στο διάλογο του που αναφέραμε, στον Αλκιβιάδη για να διευκρινίσει τι είναι ο εαυτός μας και πώς πετυχαίνουμε τη γνώση του. Αλλά αυτό θα μας πήγαινε μακριά. Μπορεί κανείς επίσης να πει πολλά για τη γνωστή ρήση του Σωκράτη «βίος ανεξέταστος ου βιωτός». Που σημαίνει δεν αξίζει να ζεις μια ζωή που δεν την ελέγχεις, δεν την ερευνάς, δεν τη μελετάς συνεχώς. Και πρώτη βέβαια μελέτη, και έλεγχος και έρευνα του ανθρώπου είναι του εαυτού του για να φτάσει στο «γνθι σατόνν».

 

Οι γενεές που ακολούθησαν ερμήνευσαν διαφορετικά το ρητό. Για τους Χριστιανούς και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, το ρητό μας προτρέπει να σώσουμε την ψυχή μας από την αμαρτία. Για τον πολύν Φρειδερίκο Νίτσε το ρητό μας υποδεικνύει τον τρόπο να ελευθερώσουμε το εαυτό μας. Η μεγαλύτερη δουλεία της ψυχής είναι η αμάθεια. Και εκείνο που ελευθερώνει τον άνθρωπο είναι η γνώση. Κι η γνώση του εαυτού μας είναι ταυτόσημη με την απελευθέρωση του εαυτού μας.

Με τον Φρόυδ και τους ψυχαναλυτές, το ρητό πήρε άλλη σημασία κι άλλη διάσταση. Σημαίνει κυρίως να ψάξουμε μέσα μας να φτάσουμε κάτω από την επιφάνεια κι από τον εαυτό μας όπως τον ξέρουμε, να φτάσουμε στο υποσυνείδητο και να βρούμε και να γνωρίσουμε αυτά που είναι κρυμμένα εκεί μέσα και που χωρίς να το καταλαβαίνουμε επηρεάζουν τη ζωή μας. Μια οδυνηρή πορεία, όπως εκείνη του Οιδίποδα. Και με αυτή την πορεία και την έρευνα ο Φρόυδ ανακάλυψε έναν άλλον Οιδίποδα μέσα στον καθένα μας, το γνωστό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

 

Σήμερα, όπως γράφει και ο άγγλος ελληνιστής, που φτάνουμε στο τέλος του αιώνα και της χιλιετίας, το ρητό μας, το «γνθι σατόν», σημαίνει να γνωρίσεις από πού έρχεσαι, γιατί το παρελθόν δεν μπορεί να διαγραφεί και πρέπει να το γνωρίσουμε.

 

Όπως ο Φρόϋδ δίδαξε, πρέπει να μελετήσουμε την παιδική μας ηλικία, για να καταλάβουμε τον ενήλικα που είμαστε τώρα. Έτσι κι ο άνθρωπος πρέπει να ψάξει και να γνωρίσει την παιδική ηλικία του, την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, για να ερμηνεύσει το παρόν, τη σημερινή κοινωνία, και να προγραμματίσει το αύριο. Και παιδική ηλικία της ανθρωπότητας είναι, όπως είπε και ο Μαρξ, η αρχαία Ελλάδα. Διαφορετικοί άνθρωποι, σε διαφορετικές εποχές, ερμήνευσαν διαφορετικά το ρητό μας. Δε θα έλεγα πως υπάρχει απόλυτα σωστή ή πιο σωστή ή λανθασμένη ή πιο λανθασμένη ερμηνεία. Άλλωστε οι αρχαίοι και ο Σωκράτης αλλά και άλλοι όπως και ο Θουκυδίδης, ένα πράγμα μας δίδαξαν: την έρευνα, την αναζήτηση της αλήθειας, την αναζήτηση της γνώσης. Και μάλιστα την αναζήτηση αυτή με μόχθο, με προσωπική προσπάθεια και όχι να παίρνουμε τη γνώση έτοιμη, από άλλους. Το είπε θαυμάσια ο Θουκυδίδης «Ούτως αταλαίπωρος τοις πολλοίς η ζήτησις της αληθείας και προς τα έτοιμα μάλλον τρέπονται».

 

Μα ακόμα και αν για τους πολλούς η ζή­τησις της αληθείας είναι αταλαίπωρος και ψάχνουν έτοιμες λύσεις, έτοιμες γνώσεις, σίγουρα η γνώση του εαυτού μας ούτε αταλαίπωρος, δηλαδή εύκολη μπορεί να είναι, ούτε έτοιμη να μπορεί να μας δοθεί από άλλους. Είναι μια πορεία που πρέπει μόνοι μας να τη διανύσουμε. Όμως, όπως μας λέει ο Σωκράτης, είναι απαραίτητη για να γίνουμε σωστοί και καλοί, σε οποιοδήποτε τομέα της γνώσης κι αν ασχολούμεθα.

 

Το «επιμελείσθαι εαυτού» είναι το απαραίτητο στοιχείο για μια όμορφη και δημιουργική ζωή. Και η γνώση του εαυτού είναι προϋπόθεση, για να μπορέσουμε να τον καλλιεργήσουμε, να τον βελτιώσουμε και εν συνεχεία να δημιουργήσουμε.

 

 

ΠΗΓΗ:

Κωστής Κολώτας, Αναφορά στο Δάσκαλο (Ανθολόγιο από τη ζωή και το έργο του), Έκδοση Δήμου Λεμεσού και Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου, Λεμεσός 2011 (σ. 136-145)

 

 

Αναδημοσίευση – Ψηφιοποίηση:

www.e-keimena.gr

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τελευταία Ενημέρωση στις Σάββατο, 11 Φεβρουάριος 2017 18:03