Θάνος Μικρούτσικος: Η εξέγερση και η σχοινοβασία*

Αυτό που θα μείνει για τον καθένα –κατά πώς φαίνεται- είναι το έργο ή τα έργα του. Κάποτε και οι ημέρες του, ως έρωτας ή τέχνη ζωής. Το έργο των ανθρώπων έχει τη μοίρα να μιλάει γι’ αυτούς, ενώ αυτοί είναι συνήθως απόντες και από την άποψη αυτή θα δέχεται διαρκώς την επίθεση της ερμηνείας αλλά και του χρόνου. Είναι η ερμηνεία λοιπόν και ο χρόνος που θα αναζητήσουν καλές, πειστικές απαντήσεις και θα δοκιμάζουν επαναληπτικά, τόσο το μήνυμα όσο και τα μέσα, τόσο τα περιεχόμενα όσο και τις μορφές, με τα οποία υπήρξε το έργο. Θα λέγαμε ότι η ευτυχία για έναν δημιουργό είναι να μεταδώσει επαρκώς από τη μία την άποψή του για τη ζωή και από την άλλη, να προσφέρει ένα πεδίο δυνατοτήτων για την πολλαπλή –αλλά όχι παραμορφωτική- σύλληψη αυτής της άποψης, ένα πεδίο δυνατοτήτων που θα τον κοινωνεί στους νεότερους και θα τους παρέχει ταυτόχρονα περισσότερο οξυγόνο, για να ζήσουν.

‘‘Τους προβολείς στήστε / άπλετο φως στη ράμπα να πέφτει. / Η τέχνη δεν πρέπει / ν’ αντανακλά σαν τον καθρέφτη / μα σα φακός να μεγεθύνει.’’ (Β. Μαγιακόφσκι)

Η μουσική του Θ. Μικρούτσικου αγαπάει το λόγο, αφουγκράζεται τις σιωπές και την ομιλία του, τους μυστικούς του ρυθμούς. Μια πλειάδα ποιητών πρώτης γραμμής αποκτούν ήχο και νότες στο λόγο τους και γίνονται τραγούδι που δένει τα κόκκαλα των ανθρώπων: έτσι τουλάχιστον βιώνεται το σιγοτραγούδισμα και κάποτε η κατά μόνας ακρόαση, όταν πάψει ο θόρυβος του κόσμου και αρχίσουν οι μέσα σιωπές. Νίκος Καββαδίας, Άλκης Αλκαίος, Βολφ Μπίρμαν, Γιάννης Ρίτσος, Ναζίμ Χικμέτ, Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, Μάνος Ελευθερίου, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Μανώλης Αναγνωστάκης, Κωνσταντίνος Καβάφης, Κώστας Λαχάς, Κική Δημουλά, Κώστας Παπαγεωργίου, Γιώργος Σεφέρης και από τους νεότερους, Κώστας Τριπολίτης, Λίνα Νικολακοπούλου, Οδυσσέας Ιωάννου, ονόματα που στοιχειώνουν κάποτε στην ανάγνωση του κόσμου και την αναζήτηση για «κάτι ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο».

Η μουσική του Θ. Μικρούτσικου αγαπάει το λαϊκό και απεχθάνεται το λαϊκισμό. Ένα από τα πεδία των μαχών του είναι ο επαναπροσδιορισμός των εννοιών, ώστε αυτές να μη συσκοτίζουν, ούτε και να παραπλανούν. Μετά τη μεταπολίτευση μια ολόκληρη μυθολογία περί του λαϊκού γέμισε στάδια και αίθουσες στη διαπασών, μαύλισε μάζες, θεωρώντας λαϊκό ότι ικανοποιεί ωμά τις ανάγκες των ανθρώπων, δίχως να τις διευρύνει. Φυσική προέκταση της αντίληψης αυτής σήμερα είναι το επιτραπέζιον τσιφτετέλι, που μετατρέπει το ‘‘ελληνικό’’ σε φολκλόρ και γραφικότητα, αγνοεί τα μεγάλα της τέχνης και του πολιτισμού και αποκαλεί απαξιωτικά και συλλήβδην ‘‘κουλτουριάρηδες’’ όσους τολμήσουν να αρθρώσουν μιαν άποψη διαφορετική για τη θέση του αυτού του ‘‘ελληνικού’’ στον κόσμο, μιαν άποψη κριτική για τη μίζερη εσωστρέφεια μιας χώρας που ευτυχεί στη μακάρια πραγματικότητα και δυστυχεί στην ανέφικτη δυνατότητα. Λαϊκό δεν είναι αυτό που θωπεύει τις ανάγκες, αλλά αυτό που τις αναπτύσσει. Λαϊκό είναι αυτό που μπορεί να μετατρέψει το λαό σε υποκείμενο ιστορίας.

Η πολιτική ως αντίληψη του κόσμου και αναπόδραστη ανάγκη του κοινωνικού, διαπερνά κατά ριπάς, τόσο τη μουσική, όσο και τη συνολική παρουσία του Θ. Μικρούτσικου. Βαθιά πολιτικό ον ο ίδιος αμφισβητεί το κυρίαρχο του κόσμου, αποτυπώνει θέσεις, αγωνίες και διεκδικήσεις μέσα στο τραγούδι του, διεκδικήσεις που δε μασούν τα λόγια τους, αλλά χτυπούν υποσχετικά τα τύμπανα του πολέμου, για όποιον μπορεί να ακούσει. Η μουσική ίσταται κριτικά προς μια πραγματικότητα που θεωρείται αυτονόητη, αδιαμφισβήτητη και πάνω απ’ όλα κυρίαρχη, δείχνοντας στους ανθρώπους ότι η ιδέα πως “τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει”, αποτελεί απλώς το άλλοθι μιας παραίτησης. Οι καιροί είναι δύσκολοι και δεν περιμένουν. Όπως πάντα. Όταν η λεγόμενη “παγκοσμιοποίηση” γίνεται το όχημα για την επιβολή του ισχυρού στον κόσμο, όταν ο παγκόσμιος πλούτος βρίσκεται στα χέρια των λίγων από τους λίγους, τότε πώς μπορεί να νοηθεί η αξιοπρεπής επιβίωση για τους υπόλοιπους; Η μικροαστική ευημερία θα είναι ζεστή, όσο θα υπάρχουν καύσιμα, δηλαδή τηλεόραση, χρηματιστήρια, οθόνες κάθε λογής και μια δημοκρατία όπου ισχύει μελαγχολικά το “συμμετέχω, συμμετέχεις, συμμετέχει, συμμετέχουμε, συμμετέχετε, επωφελούνται”.

Αλλά μετά τι; Άρτος και θεάματα λοιπόν, μέχρι η στρουθοκάμηλος να νιώσει στην πλάτη της ηδονικά τα δόντια της ύαινας και των τσακαλιών.

Το σκοτάδι δεν είναι μακριά· κλείστε τα μάτια και θα το δείτε.

Τι μένει μετά απ’ όλ’ αυτά; Καταρχάς τα απλά: η αναπνοή του προσώπου, οι στιγμές που αποτελούν την προσωπική του ιστορία, τα έργα και οι ημέρες για τους αμήχανους βιογράφους. Κάποτε και ένα παράξενο τραγούδι που θα τραγουδήσουμε στα παιδιά μας για το “λύχνο του Αλλαδίνου”, το “μικρόκοσμο” και για “άλλη μια νύχτα που τη βγάλαμε στη βροχή, παίζοντάς τα όλα για την πάρτη της».

Ο Θ. Μικρούτσικος γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947. Άρχισε το πιάνο στα 4 και έγραψε το πρώτο του έργο στα 7. Σπουδές στη Φιλαρμονική Εταιρεία της Πάτρας, στο Ελληνικό Ωδείο και σύνθεση κοντά στο μεγάλο δάσκαλο – συνθέτη Γιάννη Παπαϊωάννου. Αποφοίτησε από το Μαθηματικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει ασχοληθεί με όλα τα είδη της μουσικής. Στο εξωτερικό είναι γνωστός περισσότερο ως κλασικός συνθέτης. Υπήρξε ιδρυτής του διεθνούς φεστιβάλ Πάτρας το 1986 και διευθυντής του μέχρι τα 1990, καλλιτεχνικός διευθυντής στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, υπουργός Πολιτισμού από το Μάρτιο του ’94 ως τον Ιανουάριο του ’96. Μελετάει μουσική κάθε μέρα 7 με 11 το πρωί, παίζει σωματικά τη μουσική του, διευθύνει, έτσι απλά καμιά φορά, παιδικές ορχήστρες και χορωδίες που τραγουδούν το “Καραντί”, έκανε τους Θεσσαλονικείς να αγαπήσουν το Ντεπώ, τη Σμαρώ και την Καλαμαριά και απαντάει στο τηλέφωνο, μόνο όταν έχει διάθεση για κουβέντες.

Θα κλείσω με ένα μικρό αγαπημένο κείμενο, από τον Ίταλο Καλβίνο. Οι άνθρωποι που τα λένε καλύτερα, επιβάλλουν καμιά φορά σιωπές περισυλλογής σε όλους εμάς τους υπόλοιπους: “Αν υπάρχει μία κόλαση, είναι αυτή που βρίσκεται ήδη εδώ, η κόλαση που φτιάχνουμε κάθε μέρα με το να ζούμε μαζί. Δύο τρόποι υπάρχουν για να γλιτώσεις από το μαρτύριό της. Ο πρώτος είναι εύκολος και γνώριμος σε πολλούς: δέξου την κόλαση και γίνε μέρος της, έτσι ώστε να μην τη βλέπεις πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση και γνώση: ψάξε και μάθε να αναγνωρίζεις ποιος και τι, μέσα στην κόλαση δεν είναι κόλαση, και αυτά κάνε να διαρκέσουν, δώσ’ τους χώρο”

Κωνσταντίνος Ν. Καρεμφύλλης

Θεσσαλονίκη Φεβρουάριος 2000

* Το κείμενο εκφωνήθηκε σε εκδήλωση της Ελληνογαλλικής Σχολής Καλαμαρί προς τιμήν του Θάνου Μικρούτσικου, στη Θεσσαλονίκη τον Φεβρουάριο του 2000 και περιελήφθη μέσα στο ένθετο του ψηφιακού δίσκου «Θάνος Μικρούτσικος: Στην Ομίχλη των Καιρών», SpiderMusic, 2017.

Ευχαριστούμε για την τιμή. (Κ.Κ)